گردشگری سلامت در ایران و زیر شاخه های آن

صنعت جذاب گردشگری سلامت در ایران بر خلاف تصور اولیه برخی عزیزان که فکر می کنند یک حوزه نوین و نورسیده از پزشکی می باشد ، بالعکس دارای قدمتی بسیار زیاد می باشد و ایران در کنار کشورهایی مانند روم ، یونان ، هند و چین از بنیانگذاران و مکتب داران این صنعت می باشد ولی متاسفانه به دلایل مختلف از جمله ضعف در استراتژی های تبلیغاتی ، عدم پشتوانه های قوی و ضعف آموزشی درصد زیادی از فعالان این صنعت به جایگاه درخور و شایسته ای در بازار جهانی گردشگری سلامت نرسیده اند و اکنون در بین پنجاه کشور اول قرار دارد.

البته از دیرباز تاکنون به دلیل محبوبیت پزشکان ایرانی در بین شهروندان برخی کشورهای خاورمیانه و آسیای میانه مانند عراق ، عمان و آذربایجان بازار منطقه ای گردشگری سلامت از شرایط بهتری برخوردار بوده و هست .

داشتن انواع و اقسام اقلیم های آب و هوایی چهار فصل در کنار برخورداری از بهترین پزشکان و کادر درمان متخصص و نیز تفاوت قیمت بسیار مناسب هزینه های درمان برای بیماران خارجی از جمله نقاط تمایز کشورمان در بازار رقابت آمیز گردشگری سلامت می باشد .

مطالب زیر بر اساس پیوستگی و همپوشانی علمی در مورد بنیان های تاریخی و ملزومات جغرافیایی این صنعت تدوین گردیده است و مطالعه آن به علاقمندان گردشگری سلامت پیشنهاد می گردد .

❊تاریخچه جراحی های ترمیمی و زیبایی

به نوعی میتوان گفت نسل بشر غارنشین از زمانی که چهره خود را در آب زلال دید جرقه تمایل به زیباتر شدن در وجودش زده شد ، فارغ از بحث سرگرم کننده ماجرا شواهد و مدارک باستانی حاکی از این است که پیشینه جراحی های ترمیمی به دوران باستان می‌رسد.

قدیمی‌ترین موارد شناخته‌شده در یک متن پزشکی مصر باستان موسوم به «پاپیروس ادوین اسمیت» آمده که نامش برگرفته از یک مصرشناس آمریکایی است که آن را در سال ۱۸۶۲ خریداری کرده است. این متن حاوی موارد بررسی جراحت‌ها و تشخیص‌های پزشکی است و نشان می‌دهد مصری‌ها چگونه زخم‌ها و شکستگی‌ها را درمان می‌کردند ، در این پاپیروس توضیح داده شده که برای جراحت‌های بینی، ابتدا بینی را در وضعیت موردنظر قرار می‌دادند و بعد با استفاده از تخته شکسته‌بندی، پارچه زخم‌بندی، پنبه و فتیله، آن را در محل ثابت می‌کردند.

مصری‌های باستان از اندام‌های مصنوعی هم استفاده می‌کردند. در سال ۲۰۰۰، یک مومیایی کشف شد که یک انگشت پایش مصنوعی بود و شاید برای کمک به راه رفتن آن زن تعبیه شده بود.

دکتر جاستین یوسف، از پزشکان جراح در بیمارستان رویال پرینس آلفرد در سیدنی، در پژوهشی به تاریخچه انواع عمل‌های جراحی ترمیمی و زیبایی پرداخته است و در آن از جمله به کشور هندوستان اشاره می‌کند ، در قرن ششم قبل از میلاد، پزشکان هندی عمل‌هایی می‌کردند که به جراحی‌های زیبایی بینی امروز بی‌ شباهت نبود.

سوشروتا، پزشک هندی که گاهی پدر جراحی پلاستیک نامیده می‌شود در کتاب «سوشروتا سامهیتا» شیوه‌ای پیشرفته برای پیوند پوست را شرح می‌دهد. در تاریخ هندوستان نیز عمل ترمیم بینی هم به دلایل زیبایی و هم جامعه شناسی انجام می شده است.

جاستین یوسف در پژوهش های خود به مجازات در هند باستان اشاره می‌کند که برای تنبیه جرم های غیر اخلاقی مانند «  زنا » یا هرگونه عمل خلاف قانون، بینی مجرم را می‌بریدند. این مجازات شرم در اجتماع را به دنبال داشت و مردم از نبودِ بینی بلافاصله متوجه می‌شدند که فرد عمل خلافی انجام داده است. سوشروتا با استفاده از پوست سایر قسمت‌های بدن ( احتمالا گونه یا پیشانی ) برای بیمار بینی جدید درست می‌کرده است.

اما این‌گونه عمل‌ها به مصر و هند باستان محدود نبود. اولین مورد شناخته‌شده ترمیم شکاف مادرزاد کام و لب را پزشکان چینی در قرن چهارم قبل از میلاد انجام دادند. در روم باستان نیز الوس کورنلیوس سلسوس، دانشنامه‌نویس، روشی را شرح داده بود که پوست اضافه دور چشم بیمار برداشته می‌شد، عملی که امروزه بلفاروپلاستی نامیده می شود.

پیشرفت در جراحی های زیبایی و ترمیمی در دو قرن اخیر پس از مطرح شدن نظریه میکروبی بیماری‌ها و ساخت داروی بیهوشی در قرن ۱۹ میلادی این حوزه را نیز مانند سایر حوزه‌های پزشکی متحول کرد ، اما عامل دیگری که پیشرفت در حوزه جراحی پلاستیک را سرعت بخشید جنگ ها و درگیری های نظامی بود .

در جنگ جهانی اول، شمار زیاد آسیب‌های صورت به پزشکان این امکان و فرصت را داد که شیوه ها و تکنیک های جدید را تجربه کنند. اما به رغم پیشرفت چشمگیر در پیوند پوست و استخوان، بازسازی صورت و شیوه‌های بخیه، استفاده از جراحی برای بهبود ظاهر همچنان رایج نبود.

در دوره بین دو جنگ جهانی اول و دوم، استانداردها پیشرفت کرد و اولین تلاش‌ها برای عمل تغییر جنسیت صورت گرفت. به نوشته، دکتر ریچارد ال. دالسکی در مقاله‌ای در نشریه آمریکایی جراحی زیبایی ، در دهه ۱۹۳۰ تعداد زیادی جراحی بینی و سینه انجام شد .

دوره پس از جنگ جهانی دوم شاهد تحول در حوزه انواع جراحی ها بود و پیشرفت فناوری، کاهش خطرات عفونت و افزایش درآمد عمومی مردم در رشد محبوبیت جراحی پلاستیک نقشی اساسی داشت و تا دهه ۱۹۶۰ بسیاری از عمل‌های زیبایی رایج امروز معمول شد.

به‌عنوان مثال تزریق بوتاکس ابتدا برای درمان دوبینی و انحراف چشم در اواخر دهه ۱۹۶۰ و دهه ۱۹۷۰ آغاز شد و بعد در سال ۲۰۰۲، کاربرد آن برای رفع چین و چروک پوست به تایید اداره غذا و داروی آمریکا رسید.

جنگ تحمیلی هشت ساله و دفاع مقدس نیز فرصت تلخ و شیرین بی نظیری بود که طی آن جراحی های ترمیمی در ایران جهش عظیمی پیدا کند و جراحان ایرانی به نبوغ و تکنیک های شگرفی در این حوزه از پزشکی دست پیدا کنند .

در بازار و نقشه جغرافیایی گردشگری سلامت نیز درصد بسیار زیادی از سفرهای درمانی بیماران به کشورهای خارجی جهت انجام عمل های جراحی ریز و درشت در آقایان و بانوان صورت می گیرد و در ایران هم اینگونه جراحی ها در بین شش حوزه پزشکی مورد علاقه و نیاز بیماران خارجی قرار دارد که در مباحث بعدی به تفکیک به هر کدام از این زیرشاخه های محبوب گردشگری سلامت اشاره می کنیم .

❊گردشگری جراحی های زیبایی و ترمیمی

شاید نتوان تعریف دقیق و کاملی از زیبایی داشت ولی این نکته کاملا روشن است که تمایل به زیبایی و زیبا دیده شدن به نوعی ریشه در فطرت و حتی غریزه انسان دارد ، هر چند که ملاک و معیارهای زیبایی بر اساس شرایط بسیاری از جمله جغرافیا ، فرهنگ بومی ، مذهب ، قومیت ، آداب و رسوم ، سطح اقتصادی و اجتماعی افراد و …در نقاط گوناگون جهان متفاوت است .

انگیزه و تمایل به زیبایی و تناسب اندام به قدری زیاد است که مشوق سالانه هزاران سفر درمانی به کشورهای پیشرو و حرفه ای در جراحی های زیبایی می باشد و تحت عنوان گردشگری جراحی های پلاستیک از آن یاد می شود .

کشورهایی که بعضا به جراحی های زیبایی حرفه ای اندام خاصی از بدن مشهور شده اند ، مانند ایران ، برزیل و کره جنوبی …

البته نباید این نکته را فراموش کنیم که ترمیم ضایعات سوختگی ، تصادفات شدید ،مواد شیمیایی و ضایعات ناشی از سرطان ها هم جز اعمال جراحی پلاستیک به شمار می آیند و به همین دلیل دو مقوله زیبایی و ترمیم همیشه با هم به کار برده می شود .

خانم ها به صورت سنتی و فطری طرفداران و متقاضیان اصلی این گونه جراحی ها هستند و بیش از همه به بزرگ کردن سینه ها، لیپوساکشن ، جراحی پلک و تزریق چربی علاقمند هستند .

در مقیاس های جهانی بین خانم‌ها در مجموع سینه ها بیشتر از همه اعضا برای زیبایی و ترمیم زیر تیغ جراحان رفته است .

در سوی دیگر ، مردان به جراحی های بینی، کوچک کردن پستان،  ترمیم افتادگی پلک ها، لیپوساکشن و جراحی زیبایی گوش نیاز و تمایل بیشتری دارند .

ایران در میان ده کشور اول دنیا در زمینه جراحی های زیبایی قرار دارد و این حوزه از گردشگری سلامت جز شش رشته اصلی پزشکی مورد علاقه بیماران خارجی جهت سفر درمانی به ایران است .

ایران از نظر تعداد جراحان پلاستیک در دنیا نیز در بین سی کشور اول قرار دارد و برخی جراحان پلاستیک ایرانی شهرت جهانی دارند.

فارغ از جنسیت ، در بین اعمال جراحی زیبایی  در دنیا، بزرگ کردن سینه ها رایج‌ ترین و پرطرفدار ترین عمل است و در ایران ( پایتخت جراحی بینی جهان ) جراحی بینی شایعترین و جذابترین عمل جراحی برای بیماران داخلی و خارجی می باشد .

رتبه های جهانی بعد از جراحی های سینه ، عمل بلفاروپلاستی و ابدومینوپلاستی است و البته با تغییراتی که در ارائه  تکنیک‌های زیبایی و جوانسازی  در سال های اخیر صورت گرفته ،استفاده از روشهای غیرجراحی  مانند تزریق بوتاکس ، انواع فیلر ها و لیزرها نیز محبوبیت و گسترش فراوانی گرفته است.

کیفیت فوق العاده بالا و قیمت ارزان نقاط قوت و برگ برنده گردشگری جراحی پلاستیک ایران است که باعث شده است حجم بالایی از درآمد صنعت گردشگری سلامت کشور به این حوزه درمانی اختصاص یابد  .

❊گردشگری دندانپزشکی

از زمانی که دندانپزشکی بر پایه طب سنتی برقرار بوده و بیماران برای درد دندان از داروهای گیاهی مانند روغن نخود، آب پیاز، شیره انجیر، تریاک و برای رفع آبسه‌های دندانی از صمغ کتیرا و باقلا و آرد گندم سرخ شده در روغن استفاده می‌ کرده اند و کشیدن دندان ها نیز توسط آرایشگران و یا افراد دیگر، بدون بی حسی در کوچه ها و حیاط خانه ها انجام میشده  تا الان که بیماران با سفرهای هوایی از یک قاره به قاره دیگه سفر می کنند تا خدمات استاندارد دهان و دندان دریافت کنند صدها سال می گذرد.

کشورهایی مانند مکزیک ، کاستاریکا ، تایلند ، لهستان ، چک ، مجارستان و جدیدا امارات متحده عربی در این زمینه پیشرو و سرآمد بازار خدمات دندانپزشکی زیبایی و ترمیمی هستند.

نمونه بسیار موفق گردشگری دندانپزشکی در صحنه جهانی ،  کشور مجارستان می باشد که حتی به عنوان پایتخت دندانپزشکی دنیا معرفی میشود.

در مجارستان تعداد سرانه  دندانپزشکان به ازای هر نفر ، بیشتر از هر کشور دیگری در جهان است و فعالیت صدها کلینیک دندانپزشکی معتبر و ارائه دهنده باکیفیت ترین خدمات دندانپزشکی باعث شده است که مجارستان و بوداپست به عنوان پایتخت دندانپزشکی اروپا شناخته شود .

در کنار پتانسیل های بینظیر مجارستان در زمینه دندانپزشکی ، وجود چشمه های آب گرم طبیعی که در حدود هشتاد درصد از مساحت این کشور وجود دارند به همراه فرهنگ استحمام باستانی رومی و ترکی باعث شده که این کشور رشد قابل ملاحظه ای در بازار گردشگری سلامت را به خود اختصاص دهد و دولت این کشور را بخصوص از سال ۲۰۰۰ میلادی با طراحی و پیگیری برنامه های متنوع پنج و ده ساله در زمینه بازاریابی و توسعه بین المللی مراکز درمانی و گردشگری زبانزد قاره اروپا کند .

گردشگری دندانپزشکی به حدی در مجارستان رونق دارد که میتوان گفت نود درصد از کل درآمد گردشگری پزشکی این کشور مختص به ارائه خدمات دندانپزشکی ترمیمی و زیبایی می باشد .

هموطنان ایرانی ساکن اروپا و آمریکا هم به دلیل اختلاف فاحش قیمت ها و البته اطمینان از کیفیت خدمات دندانپزشکان ایرانی برای گرفتن خدمات مراقبت های دهان و دندان به ایران مراجعه می کنند.

بیماران ساکن کشورهای حاشیه خلیج فارس هم برای مواردی مثل اصلاح لبخند ، ایمپلنت و سایر کارهای دندانپزشکی که در مدت زمان کم ( نهایت یک هفته ای ) انجام شود به ایران سفر می کنند و نباید از ظرفیت های جذاب گردشگری دندانپزشکی هم غافل شد .

❊گردشگری چشم پزشکی

از زمانی که بانویی ایرانی در شهر باستانی سوخته در جیرفت چهره خود را با چشمی مصنوعی زینت داد تا امروز که بیماران سالخورده کشورهای حوزه خلیج فارس ، فرزند و حتی نوه هایشان نام بیمارستان ها و جراحان چشم پزشک ایرانی را به خوبی میدانند و بدانها مراجعه می کنند در حدود شش هزار سال گذشته است .

طبی به بلندای تاریخ و فرهنگ این سرزمین که در کتاب اوستا نیز بدان اشاره شده است .

عینک که اصل آن “آینک” بوده است از اختراعات ایرانیان به شمار می آید. پروفسور پوپ  در کتاب “هنرهای زیبای ایران” عکس دسته عینکیی را چاپ کرده که مربوط به پیش از میلاد بوده و در ایران به دست آمده است.

جالب است که بدانیم قدیمی ترین یادکرد از عینک در شعر فارسی مربوط به عبدالرحمان جامی در سده ۹ قمری است که می گوید :

از دو چشم من نیاید هیچ کار

از فرنگی شیشه ناکرده چهار

گردشگری چشم پزشکی ایران یکی از بنیان ها و ستون های اصلی بازار گردشگری سلامت کشور است و به دلیل حضور نوابغ و نخبگان فراوان چشم پزشکی در شهرهای مختلف درصد زیادی از مراجعات بیماران خارجی به ایران برای درمان مشکلات بینایی است .

به نوعی می توان گفت سیستم جدید توریسم سلامت ایران مدیون دنیای چشم پزشکی می باشد که از اوایل دهه هشتاد چراغ این صنعت را در کشور پرنور تر کرد و به مرور سایر حوزه های پزشکی کشور نیز مقبول بیماران خارجی افتاد .

❊گردشگری تغییر جنسیت

جراحی تطبیق یا تغییر جنسیت که به طور خلاصه به آنها SCS یا GCS و به طور معمول SRS  میگویند ،  مجموعه عمل یا عمل‌های جراحی است که باعث تغییرات ظاهری و عملکردی در خصوصیات و اندام جنسی یک فرد برای انطباق با هویت جنسیتی اش می‌شود و به طور متوسط شامل پنج تغییر و پروسیجر جراحی می باشد .

شرایط انجام عمل های جراحی تغییر جنسیت در کشورهای مختلف ، متفاوت است و تا حد زیادی تابع شرایط و قوانین فرهنگی ، اجتماعی و بعضا مذهبی می باشد و همین شرایط مشکل برای بیماران در برخی جوامع باعث سفرهای درمانی متقاضیان به دیگر کشورها برای تغییر و تطابق جنسیت می گردد.

در متون حقوقی کشور ایران ، مقررات مورد نظر دربارهٔ تطبیق و تغییر جنسیت در صلاحیت محاکم دادگستری و به طور معمول دادگاه خانواده قرار دارد و از لحاظ فقهی ، برخی ( نه همه ) مراجع بزرگ تقلید با شرایطی مشخص انجام عمل را برای بیماران واجد شرایط ایرانی مجاز دانسته اند .

در ضمن بر خلاف سایر جوامع مسلمان ، جراحی های SRS  در ایران برای هر متقاضی واجد شرایطی که معاینات تشخیصی ، آزمون های روان‌پزشکی و دوره های هورمون درمانی اولیه را که به طور متوسط یک سال طول می کشد گذرانده باشد پس از طی مراحل اداری و قانونی در پزشکی قانونی و دادگستری قابل انجام است .

تبحر جراحان ایرانی و هزینه مناسب اینگونه عمل ها در کشورمان باعث شده است که بسیاری از بیماران از سایر کشورها  برای انجام عمل های SRS به ایران سفر کنند و به همین دلیل کشور ما در کنار رقبایی مانند تایلند ، چین ، مجارستان ، مراکش و صربستان در ردیف کشورهای پیشرو در این حوزه از علم پزشکی قرار گرفته است .

عدم اطلاع رسانی دقیق و شفاف درباره این گونه جراحی ها ، حساسیت ها و شرایط فرهنگی و مذهبی ، ضعف در تبلیغات هدفمند و البته ترس و نگرانی برخی بیماران و خانواده های آنها باعث عدم رشد کامل این حوزه از جراحی های ترمیمی و زیبایی برای بیماران داخلی و بعضا خارجی شده است که در صورت اطلاع رسانی علمی دقیق و تبلیغات متناسب باعث تسریع جذب بیماران و گردشگران سلامت خارجی بیشتری و در نتیجه افزایش ارزآوری حاصل می گردد .

❊گردشگری درمان ناباروری

دو نفر برید سفر گردشگری درمانی و سه نفر برگردین خانه…

کوتاه ترین و شاید شیرین ترین تعریف از گردشگری درمان ناباروری جمله فوق می باشد .

از زمانی که در سال ۱۱۰۰ میلادی مطالب علمی مربوط به دستگاه تناسلی زنان در کتاب الطب الملکی نوشته علی‌بن عباس اهوازی پزشک ایرانی به انگلیسی ترجمه شد تا زمانی که در سال ۱۹۸۷ میلادی در کمبریج ،دکتر رابرت ادواردز جراح زنان بعد از حدود سی سال تحقیق با همکاری پاتریک استپتو ( پیشگام لاپاراسکوپی) اولین مرکز درمان ناباروری جهان را افتتاح کردند و با تولد لوییس براون (اولین‌ ثمره‌ باروری‌ آزمایشگاهی‌) در دنیا یک‌ رویا به‌ واقعیت‌ تبدیل‌ شد ، حدود نهصد سال طول کشیده است .

از بین تمام مردم دنیا به طور متوسط هشت تا دوازده درصد درگیر انواع و اقسام اختلالات ناباروری هستند و سالانه حداقل بین بیست تا بیست و پنج هزار گردشگر سلامت جهت درمان ناباروری به کشورهای مقصد از جمله آمریکا ،سنگاپور ، ترکیه ، مکزیک ، هندوستان ، تایلند و البته ایران سفر می کنند .

بیماران زیادی از کشورهای عربی و حوزه CIS ( آسیای میانه ) که بیمارستان مادر و کودک شیراز ، مراکز IVF یزد ، ساری و مرکز درمان ناباروری مهر رشت را خوب میشناسند و از آنها درخواست کمک می کنند .

پیشینه IVF در کشور ما به سی سال قبل برمیگردد و در حال حاضر در حدود هفتاد مرکز درمان ناباروری در کشور فعالیت می کنند که البته هنوز هم جای کار ، تبلیغات و سودآوری بیشتری در این رشته فوق تخصصی به چشم می آید و وجود دارد.

❊گردشگری پیوند اعضا

گردشگری پیوند یکی از زیرشاخه های بسیار مهم و حساس گردشگری سلامت است که در طی آن بیماران دچار نارسایی پیشرونده در برخی اعضای بدن با سفر به کشورهای دیگر و با پرداخت وجوه نسبتا بالا نسبت به تهیه آن عضو ، عمل پیوند و درمان خود اقدام می کنند.

البته در این میان مسائل تلخ و ناگواری هم در گذشته در برخی کشور ها دیده شده است که باعث رواج نوعی تجارت سیاه گردیده است .

به علت شیوع بیماری های کلیوی بسیاری از افراد برای نجات از آن نیازمند پیوند کلیه هستند ، به علت کمبود عضو جهت پیوند و ممنوع بودن تجارت عضو در بسیاری از کشورها، گاه بیماران برای خرید عضو به کشورهای فقیر مراجعه می کرده اند. افراد سودجو هم با توجه به این نیاز برای تهیه عضو، بازار سیاه ایجاد کرده که در نهایت به استثمار طبقه ضعیف جامعه منجر می شده است.  در سال های گذشته کشورهایی نظیر هند، پاکستان، چین یا آفریقای جنوبی در زمینه گردشگری غیر قانونی و غیر اخلاقی پیوند فعال بودند که با دخالت انجمن های پیوند و سازمان بهداشت جهانی، دولت های این کشورها مجبور به مداخله و تعطیلی آن مراکز درمانی شدند و البته امروزه تا حد زیادی مشکل فوق در سطح جهان برطرف شده اما کامل از بین نرفته است .

با این که اولین عمل پیوند عضو  در ایران به سال ۱۳۱۴ شمسی برمی‌گردد اما ایران تا همین سه دهه قبل، حرف چندانی برای گفتن در حوزه پیوند عضو نداشت، اما در حال حاضر کشور ما در برخی حوزه‌های پیوند ، یکی از کشورهای سرآمد جهان به شمار می‌آید.

در طول یک دهه گذشته ایران در حوزه پیوند عضو به جایگاه قابل قبولی در جهان رسیده است. هم اکنون ۳۰ مرکز پیوند کلیه، ۹ مرکز پیوند قلب، هفت مرکز پیوند کبد و سه مرکز پیوند ریه در کشور وجود دارد.

نکته قابل توجه و افتخارآمیز این است که ایران در حوزه پیوند کبد، رتبه یک جهان را در اختیار دارد؛ طوری که فقط در دانشگاه علوم پزشکی شیراز، سالانه ۷۰۰ پیوند کبد ( تا قبل از شیوع کرونا ) انجام می‌شود که هیچ مرکز درمانی در دنیا نتوانسته است به این رکورد، نزدیک شود.

در مجموع این شرایط باعث شده است که ایران به راحتی این پتانسیل را داشته باشد که در حوزه عمل پیوند عضو، گردشگران سلامت را از نقاط مختلف دنیا جذب کند. تجربه بالای ایران در حوزه عمل پیوند عضو و قیمت های بسیار مناسب و ارزان ، این امکان بالقوه را فراهم کرده است که عمل‌های جراحی پیوند عضو در ایران برای بیماران خارجی نیز با شرایط خاصی انجام شود و مطمئنا می‌توان به رونق گردشگری سلامت پیوند اعضا بسیار بیشتر از حد و اندازه های موجود امیدوار بود.

گردآورنده و نویسنده : امیرعلی رضائی